سن مسئولیت کیفری از نظر فقها
نظرات فقها به عنوان کارشناسان اسلامی و کسانی که مجوز استفاده از منابع احکام اسلامی (کتاب ، سنت ، عقل و اجماع ) را به علت دراختیار داشتن ابزارهای استفاده از آن منابع دارند بسیار مهم و لازم الاتباع برای پیروان دین اسلام است .
1-1-1- نظر مشهور فقهای امامیه
مشهور فقهای امامیه ، سن مسئولیت کیفری را برای پسران ، پانزده سال کامل و برای دختران ، نه سال کامل می دانند . عمده ترین دلیل مشهور در سن مسئولیت کیفری ، به روایت حمزه بن حمران است که قبلاً ذکر شد .
1-1-2- اقوال مخالف مشهور فقها
دربرابر نظر مشهور فقهای امامیه ، آرای مخالفی وجود دارد که اگرچه با هم تفاوت هایی دارند ولی از حیث مخالف بودن با قول مشهور فقها با هم موافقند .
اقوال مخالف مشهور را می توان به دو دسته تقسیم کرد :
1)گروهی از فقها و محققان با توجه به روایاتی که در باب روزه وارد شده یا اخباری که در ابواب مختلف احکام به ما رسیده است برای تکالیف مختلف ، مراتبی را در نظر گرفته و سنین خاصی را برای هر تکلیف معین کرده اند که می توان فیض کاشانی اشاره کرد :
مرحوم فیض کاشانی :
جمع بین روایات ایجاب می کند که بلوغ سنی ، مراتب مختلفی نسبت به تکالیف مختلف داشته باشد . همان طور که از احادیث روزه به دست می آید بر دختر ، قبل از پایان سیزده سالگی ، روزه واجب نیست مگر این که قبل از این سن ، حیض شود از روایات حدود نیز استفاده می گردد که در نه سالگی ، حد بر دختران جاری می شود و روایات دیگری در باب وصیت و عتق دلالت دارد که از کودکن ده ساله ، این قراردادها صحیح است .
2)با توجه به آیات و روایاتی که احتلام و حیض را ملاک بلوغ دانسته اند پدیده بلوغ ، یک امر تکوینی است و مراد از بلوغ در اسلام ، بلوغ جنسی بوده و علامت و نشانه قاطع آن در پسر ، رسیدن به حد احتلام و در دختر ، دیدن خون حیض است .
استاد معرفت :
ملاک اصلی بلوغ در پسران ، رسیدن به حالت احتلام و در دختران ، رسیدن به سن رشد زنانگی که با احراز خون حیض صورت می گیرد است ، بلوغ یک امر طبیعی است و نقش شارع مقدس ، بیان امارات و علائم متداول است و هیچگونه تعبد شرعی در چنین زمینه های طبیعی درکار نیست . [1]
[1] - اصغری ، عبدالرضا ، سن مسئولیت کیفری در حقوق اسلام ، نشریه : مجله دانشگاه علوم اسلامی رضوی ، شماره 37 ص 90-91
پیشنهاد ویژه دانلود هزاران تحقیق و مقاله حقوقی
سن مسئولیت کیفری در روایات رسیده از پیامبراکرم (ص)
بعد از تأمل و تدقیق در روایات رسیده از پیامبر عظیم الشأن (ص) می توان نتیجه گرفت :
1)درباره بلوغ و مسئولیت کیفری کودکان درکلام رسول اکرم (ص) مطابقت ، انسجام ، تنسیق و هماهنگی با آیات وارده درخصوص بلوغ ، به خوبی قابل مشاهده است ، زیرا در کلام معروف رسول خدا (ص) که می فرماید : « رفع القلم عن ثلاثه عن الصبی حتی یحتلم و عن المجنون حتی یفیق و عن النائم حتی یستقیظه » . ملاحظه می شود که کودکی تا زمانی که احتلام محقق شود ، ادامه دارد و تا رسیدن به این حالت ، کودکان ، مرفوع القلم هستند . یعنی در برابر اعمال خویش ، تکلیف ندارند و در نتیجه ، از مسئولیت کیفری نیز معاف می باشند .
2)درکلام پیامبراکرم (ص) احتلام به عنوان ملاک اصلی رسیدن به حد بلوغ معین شده است و سخنی از سن برای تحقق بلوغ ، به میان نیامده است .
3)در کلام وحی و بیان رسول اکرم (ص) درباره تحقق حد بلوغ و خروج کودکان از مرحله کودکی ، معیار واحدی ارائه شده است و آن احتلام در پسران و حیض در دختران می باشد .
البته برای تحقق مسئولیت کیفری کودکان ، علاوه بر شرط رسیدن آنها به حد بلوغ شرط رسیدن کودکان به مرحله رشد نیز لازم است . [1]
1-4-4- سن مسئولیت کیفری در احادیث امامان معصوم (ع)
روایات رسیده از امامان معصوم (ع) در خصوص بلوغ و مسئولیت کیفری کودکان به طور کلی به سه دسته قابل تقسیم است :
1)بلوغ جنسی
2)بلوغ سنی
روایات صرفاً مبتنی بر سن[1] - اصغری ، عبدالرضا ، سن مسئولیت کیفری در حقوق اسلام ، نشریه : مجله دانشگاه علوم اسلامی رضوی ، شماره 37 ، ص 84
پیشنهاد ویژه دانلود هزاران تحقیق و مقاله حقوقی
پس از قرآن که کلام وحی است ، سخنان امین به عنوان عدل کلام وحی از نظر اعتبار ، و یکی از منابع در قانون گذاری اسلامی محسوب می شود و از اعتبار و رحجانیت بالایی برخوردار است و احادیث وارده از امامان معصوم به عنوان مفسران وحی از منابع تشریع و قانون گذاری نیز به حساب می آید لذا نتایج حاصل از این منبع مؤاج و پر فیض در خصوص مسئولیت کیفری از اهمیت بالایی برخوردار است . [1]
پیشنهاد ویژه دانلود هزاران تحقیق و مقاله حقوقی
احکام اسلامی از منابع چهارگانه : قرآن ( کتاب ) ، سنت ، عقل و اجماع استخراج می شود که قرآن از اساسی ترین منابع فوق است چون علاوه بر این که خود ، منبع مستقل احکام است اعتبار بعضی از منابع مزبور ، مثل سنت نیز منوط به معارض نبودن با قرآن می باشد .
بعد از دقت در آیات مربوط به بلوغ نتایجی بدست می آید که :
1)وقتی که در واژه هایی که بیانگر بلوغ انسان است دقت کنیم درمی یابیم که بلوغ و رسیدن کودک به مرحله تکلیف ، یک امر طبیعی ، تکوینی و جنسی است که در فرهنگ قرآن از آن با تعابیری همچون بلوغ حلم ، بلوغ نکاح ، بلوغ اشد توصیف شده است . مثلاً آیه در مورد اینکه یتیمان را تا سر حد بلوغ نکاح آزمایش کنید پس اگر آنان رشد یافته دیدید اموال آنان را در اختیارشان قرار دهید .
2)ملاک و معیار اصلی عبور از دوره کودکی و رسیدن به دوره بزرگسالی (دوره مردانگی و زنانگی ) ، احتلام و قدرت و توانایی جنس و عمل زناشویی و تحقق بلوغ اشد ( یعنی توانایی جنسی و فکری ) است لذا نمی توان برای بلوغ ، سن خاصی را معین کرد چرا که رسیدن به مراحل حم ، نکاح و اشد ، از امور تکوینی به حساب می آید و تشخیص مسائل و امور تکوینی و طبیعی ، عرف است نه شرع .
3)سن بلوغ و تکلیف و به دنبال آن ، سن مسئولیت کیفری از دیدگاه قرآن ، رسیدن پس به حد احتلام و دختر به حد حیض است .
در تحقق مسئولیت کیفری ، علاوه بر بلوغ جنسی ، نیاز به بلوغ فکری ( رشد ) نیز هست و بدینسان ، در تحقق مسئولیت کیفری دو شرط لازم است رسیدن به حد بلوغ و رسیدن به رشد و بلوغ فکری در غیر این صورت شخص مسئولیت کیفری ندارد .
سن از نظر قرآن ، در تحقق بلوغ ، نه موضوعیت دارد و نه به عنوان اماره ای از امارات ذکر شده است
پیشنهاد ویژه دانلود هزاران تحقیق و مقاله حقوقی
در تفسیر بیان اسعاده ضمن توجه به رشد عقلی و فکری به جنبه کیفری آن توجه بیشتری شده است . وی در این باره می نویسد حتی یبلغ اشده مقصود از اشد ، اشاره به توانایی تمام قوای بدنی و روحی یعنی همان بلوغ شرعی است که در پی آن تشخیص انسان و فهم خیر و شر بدنی و روحی اش ، کامل خواهد شد .
در این تعریف رشد عقلی و فکری و درک خیر و شر که جنبه کیفری نیز دارد ، با سن بلوغ مترادف بیان شده و در واقع از دیدگاه ایشان اشد مترادف با بلوغ است .
در مجموع روایاتی که سن بلوغ و احتلام را در پسران به سیزده سالگی تفسیر نموده اند این اشکال وجود دارد که با دیدگاه فقها منافات دارد زیرا بر مبنای نظر مشهود ، سن بلوغ در پسران پانزده سالگی است و این بدان جهت بوده است که مشهور فقها در تعارض ادله ، در مجموع سن پانزده سالگی را ترجیح داده اند . [1]
1-3-4- قبح عقاب بلابیان
برخی مسئولیت کیفری را مشروط به رشد جزایی می دانند ، زیرا کسی که رشد کیفری ندارد ، در واقع آگاهی لازم برای ارتکاب عمل مجرمانه نخواهد داشت و چنین اظهار نموده اند : رشد جزایی عبارت است از آن که عقل به مرتبه ای از کمال برسد که بتواند مسئولیت کیفری را تشخیص بدهد اما اگر کسی عاقل باشد ولی نتوانسته باشد به مسئولیت کیفری خود در مقابل عملی که انجام می دهد آگاهی داشته باشد ، رشد جزایی ندارد .
پس با عدم آگاهی و عدم تشخیص ، در واقع شخص علم به حکم شرعی ندارد و از دیدگاه فقهی در صورت عدم علم به حکم یا موضوع ، مسئولیت کیفری نیز منتفی می شود ، زیرا در این فرض مشمول قاعده قبح عقاب بلابیان خواهد بود و در این حال عمد و قصد که لازمه هر جرمی است منتفی می گردد . با توجه به مسأله قبح بلابیان و قاعده درد ، بعضی از فقها چنین اظهار می نمایند : سن قانونی پسر و دختر از نظر اسلام همان است که در رساله ها آمده است . منتها برای شمول قوانین جزایی نسبت به نوجوانان کم سن و سال باید حد نصاب رشد عقلی در زمینه مسائل جزایی احراز شود و اگر در مواردی ، مشکوک باشد حدود و قصاص مشمول قاعده درد می گردد .
یکی دیگر از فقها در پاسخ به این پرسش می نویسد : در اجرای حدود ، اضافه بر بلوغ سنی ، رشد عقلی و علم به حرمت هم لازم است .[1] -هاشمی ، حسین ، دختران ، سن رشد و مسئولیت کیفری ، فصل نامه شورای فرهنگی اجتماعی شماره 23 ، ص 262
پیشنهاد ویژه دانلود هزاران تحقیق و مقاله حقوقی