«روشهای تعلیم و تربیت»
روشهای تربیتی و تعلیمی را میتوان در سطوح مختلفی بررسی کرد. روشها در زمینه های مختلفی کاربرد دارند. از جمله در انتقال مفاهیم، ایجاد عادتهای ذهنی و مهارتهای فکری، ایجاد مهارتهای علمی، پدیدآوردن نگرشهای کلی ، ایجاد روحیات مناسب برای حرکت به سوی اهداف، روشنگری در باب اهداف و ...
بررسی روشهای تربیتی از دیدگاه اندیشمندی همچون امام خمینی (ره) قاعدتاً نمیتواند به محدودة روشهای آموزش مفاهیم و امثال آن تعلق گیرد چرا که روشهایی از این دست نوعاً در سیرة آموزشی ایشان در زمان تدریس در حوزه ها قابل جستجوست و متأسفانه جز مقداری خاطرات شاگردان ایشان در این زمینه، منبع دیگری در اختیار ما نیست. ولی ایشان در دو مقام دیگر به استفاده از روشهای تربیتی مبادرت کرده اند که دارای اهمیت فراوانی است. این دو مقام عبارتند از مقام معلم اخلاق و مصلح اجتماعی. اگر به سخنان و عملکرد ایشان در این دو مقام توجه کافی نمائیم خواهیم توانست روشهایی را از سیرة عملی ایشان استنباط کنیم.
روش چنانکه از واژه و جایگاه آن پیداست طریقی است که رسیدن به هدف را ممکن می سازد. بنابراین روشها را براساس میزان توفیقی که در رساندن به هدف دارند میتوان مورد ارزیابی قرار داد. به این ترتیب میتوان ویژگیهایی را که موجب ترجیح یک روش بر روش دیگر می شود اینگونه خلاصه کرد:
1- بالا بردن احتمال رسیدن به هدف
2- قابلیت بکارگیری فراگیر نسبت به متربیان
3- بالا بردن سرعت رساندن به هدف
4- سادگی بکارگیری آن
5- نداشتن عوارض جانبی منافی با هدف
6- کم بودن هزینه آن
با توجه به ویژگیهای فوق تحت تأثیر سه عامل باید به انتخاب روش مبادرت کرد
1- ویژگیهای متربی و مربی
2- امکانات و تجهیزات و اعتبارات
3- شرایط محیطی یا شرایط زمانی و مکانی
روش انعطاف :
با در نظر گرفتن مطالب فوق یکی از اصول اساسی و مقدماتی برای انتخاب روش را انعطاف پذیری معرفی کنیم. انعطاف پذیری در انتخاب روش حاصل یکی از اصول تعلیم و تربیت است که آن را اصالت هدف نامیدیم. اصالت هدف به هیچ روی به معنای توجیه کنندگی هدف نسبت به وسیله نیست بلکه هدف و متخصصان آن از عوامل تعیین روش است. این اصل حاکم بر انتخاب روش را میتوان به صورت یک روش نیز معرفی کرد و گفت هرگاه مربی تحقق اهداف تربیتی خود را اصل قرار دهد و دائماً به بازنگری کارآمدی فعالیتهای خود بپردازد در واقع روش انعطاف پذیری را برگزیده است با این مقدمه انعطاف پذیری را اولین روش تربیتی مورد توجه امام خمینی (ره) معرفی می کنیم و گواه بر این مدعا را توجه همیشگی ایشان به ارزیابی شرایط زمان و مکان می دانیم.
روش محبت و امید :
در سیرة تربیتی امام خمینی (ر) همواره امید آفرینی و استفاده از روشهای ایجابی را مقدم بر روشهای سلبی می یابیم. ایشان با تفکیک افراد به دو گروه مغرض و افراد بی غرض، استفاده از روشهای سلبی را دربارة گروه دوم کاملاً ناروا و در مورد گروه اول هم فقط در صورت ضرورت روا می دانند. ایشان خود دربارة دروس اخلاقی که در حوزة علمیه قم داشته اند می گویند هر گاه از رحمت خداوند سخن می راندم می دیدم که قلبها نرم می شود و اشکها جاری می گردد. ایشان با این سخن بر سازندگی روش ایجابی تأکید می کنند. همچنین سلوک ایشان در مقام مصلح و رهبر سیاسی و اجتماعی همواره حکایت از مقدم داشتن روش محبت و امید آفرینی دارد. ایشان همواره عملکرد مثبت مردم را مورد تشویق قرار می دادند و از خوبی و وفاداری مردم به اسلام سخن می راندند و جز در برابر معاندان تهدید به برخورد سلبی نمی کردند.
ایشان حتی در برخورد با معاندان فریب خورده از راه نصیحت وارد می شدند و به آنان امید می دادند که راه برای توبه و بازگشت باز است. چنانکه در وصیت نامة سیاسی الهی ایشان، فریب خوردگان گروهکها مورد خطاب پدرانه قرار می گیرند و آخرین تلاش را برای هدایت آنان با لحنی مهرآمیز و مصلحانه انجام می دهند. استفاده از همین روش به ایشان توفیق بالایی در حفظ وفاداری مردم و قدرت شگرفی در بسیج توده های مردم به سوی اهداف تربیتی و اجتماعی می داد.